Kujtuen se shqipja esht nji gjuhe aq e perkryeme sa mund te quhej e vdekun, keshtu qi vendosen me e balsamose ne nji Kongres i cili do te shihte dy emisaret e saj kryesor: gegnishten dhe tosknishten jo si dy lumenj te vrullshem, por si nji liqen n'amulle, qi s'merr jete prej kerkah, perveese prej letrareve te regjimit e prej perkthimeve te kontrollueme. Letraret dhe perkthimet e meparshme, domethane eka kishte zanafillen e vet qysh prej vjetit 1555 e deri m'at dite, u balsamosen e u bene objekte muzeale, qi lejoheshin me u vizitue vetem prej me te besueshemve, mbasi rreziku i infektimit ishte i madh. Por na e dijme mire se nji liqen qi s'ka me premje kthehet shpejt ne nji kenete. Ne kete menyre u shkrue dhe u vulos: kena keneten tone, te rrethueme e te kontrollueme me se miri. E kjo kenete pat edhe kukuvacat e veta qi i kukuvitshin pa pre tane asaj bukurije. E per me u ndejte besnik joneve (versi, cri) e zeneve etologjike te Anastas Kulluriotit, kishte edhe shtaze tjera qi "grunisnin, majmunisnin, shesherisnin, kukonin, krakarrisnin e papagallonin".

Parulla e Kongresit ishte: "Nji komb nji gjuhe" ‑ e tue kene se behej fjale per nji komb te shkaterruem nga ana morale dhe materiale, atehere ketij kombi qi jetonte me shpirtin ne perbaltjen komuniste i duhej dhane jo nji gjuhe lumejsh te vrullshem, por nji gjuhe kenetash te turbullta. Treguesi agogjik i kesaj muzike te emendunish ishte i shkruem prej kreut te Partise: tempo di marcia dhe andante maestoso, e kangetaret s'mungojshin, sidomos ne formacione korale. Pra: "nji komb nji gjuhe" (edhe Hitleri ne 1933 kishte si parulle "nji Popull, nji Fehrer, nji Reich") e gjithe kjo per me induktue nji entuziazem te marre, nji fure irracionale, qi do t'i jepte ze ndjenjave me te ulta e veseve me te turpshme t'nji populli. Demi i madh i fenomeneve patologjike te shoqnes esht qi, edhe kur flaka e marres shuhet e prej nendheut del rishtas turpi, e keqja e kryeme nuk shlyhet, bile tendenca esht me i dhene te drejte qytetarijet.

Logjika qi udhehoqi Kongresin e 1972 ishte kjo: jena vetem kunder te gjitheve, duhet disipline e sakrifice, duhet pune e vetmohim, jena te forte (na e kena elirue Shqipnen!), jena nji popull ushtar e si te tille duhet te veshena njilloj, te mendojme njilloj, te ndiejme njilloj e edhe te shkruejme e te flasim njilloj. E u pa, kur u rrezue komunizmi kanonik, qi logjika e totalitarizmit jeton vetem ne saje te imoralitetit te masave, te cilat nuk ndergjegjesohen plotesisht as atehere kur evidenca objektive flet qarte.

Pra merret vesht pse gjuha duhej "bashkue" arbitrarisht, ne menyre qi kur ajo te flitej mendja te shkonte menjihere te Partia: krijuesja e edo te mire. E vetmja gjuhe qi te kuptohej duhej te ishte gjuha e Partise, gjuha e unitetit kombetar, gjuha e njesuar, gjuha me te cilen Enveri shkruente veprat e tija sa terheqese aq edhe te sinqerta. Edhe sot qi statuja e rrepte e Enverit nuk mbikqyre me Skenderbeun e strukun mbi kale, sot qi veprat e tija jane shpernda andej kendej nder njerez te besuem, sot qi Kushtetuta e 1976 esht shfuqizue... logjika e gjuhes se tij mbijeton.

Aq esht e vertete sa qi deri tashti vee nji apo dy te perkohshme kam ndie se pranojne me botue ne gegnisht, a thue se kane frike qi kjo e folme mos t'i ngjisin murtajen faqeve te tyne te pastra e mos t'i dalin mellajt (lat. bubone) nen stjetullat e tyne qiellore, ku intrigat e flligshtija nuk kane gjete kurre nji strofull te sigurte. Gjithkah mbijeton shpirti konformist, mbizotnon plogshtea intelektuale qi merr si nji t'vertete te paluejtshme dhe dogmatike, pra pa qendrim kritik, kete "fitore" te kohes se socializmit, mbijeton shpirti skllav e i perulun i intelektualeve. Por e njajta logjike zotnon edhe ne politike: ne keto vjete komunizmin e kane urrye dhe e kane dashte vetem ne menyre komuniste. Shihet pra se ajo eka ka kerkue me realizue Partia esht arrit me se mirit, e kjo merite i duhet njohte edhe "levave" te saja te binduna, atyne qi u paguejshin per vargje dhe kapituj, e qi sot mund te shiten rishtas, por vetem me peshe.

Logjika e realitetit pasqyrohet ne logjiken e gjuhes, pra per me pasqyrue drejt logjiken e realitetit socialist duhej fabrikue nji gjuhe e pershtatshme, prej se ciles duheshin zhduke termat e botes se vjeter, diftongjet e atyne qi ishin anmiqt e perbetuem te komunizmit, shejat e fese se Krishtit (jo kot dikush e quejti gegnishten "gjuha Krisht"), duhej zhduke deri edhe nji menyre e foljes (verbum): paskajorja ose infinitivi, qi te kujton lirine. Si mund t'u lente ne kambe infinitivi kur edo gja ne Shqipne ishte e kontrollueme prej policeve dhe spijujve te paguem apo vullnetar, aq me teper kur "infiniti" si aspirate ishte ndrydhe, mbyte, zvogelue, kufizue ne nji jete qi s'ishte me: me jetue paskaj, por nji: une jetoj i zorshem, sot per neser. E keshtu perfunduem tue i paraqit te huejve nji fjalor ku foljet gjinden ne kohen e tashme te menyres deftore, ne veten e pare njajes, gja te cilen bejne edhe gjuhe te tjera, te vdekuna vee. Por ne qofte se ato gjuhe kane vdeke vedit, shqipen e ka mbyte (ose e ka be shterpe, qi esht njilloj si me e pase mbyte) Kongresi i 1972.

Se si ka vdeke shqipja t'a tregojne gazetat shqiptare, te cilat jane per kah ana gramatikore si nji fushe shalqijsh mbasi i ka kalue per midis nji bande jenieeresh te eartallisun. Prej kesaj fushe, merret vesht, perjashtoj te gjitha ato gazeta ne te cilat une nuk botoj! Por s'mund te perjashtoj te gjithe ata qi botojne ne nji kohe qi do t'bejshin mire me frekuentue, pse jo, nji kurs gjuhet shqipe per te huej. Ne fund te fundit, nuk esht krejt faji i shkrivanave e i kalemxhijve qi hane buke tue masakrue gjuhen e Gjon Buzukut e te Frangut te Bardhe, tue dhunue rregullat e Aleksander Xhuvanit e te Kostaq Cipos, unjisimi ne tavoline e ka be shqipen nji esperanto qi per me u zhvillue e me u pershtate do te lypin dere me dere nder gjuhet e tjera: fjale, shprehje, shamje e ofshamje.

Me mbrojte gjuhen e unjisueme me zor esht si me mbrojt sot sistemin qiellor te Ptolemeut, e

keta jane aq fort te rranjosun ne realitetin toksor, sa qi mendojne se tane universi sillet perqark tyne dhe se kush i ka parapre s'ka dijte gja, e ne kete menyre behen avoketnit e pasioneve imorale e ndjeksit e vesit te lashte qi i detyron mos me mendue, por me zbatue ate eka te tjeret kane mendue per ta. Por na kena pase nji Faik Konica, nji Justin Rrota, nji Mate Logoreci, nji Shpend Bardhi, nji Karl Gurakuqi e nji Eqrem eabej, kena pase miq te huej si Holger Pedersen, Norbert Jokl, Carlo Tagliavini, Giuseppe Valentini. Sot fatkeqsisht nuk kena me yje te palevizshem ne qiellin e albanologjise qi me na diftue rishtas rrugen qi duhet me ndjeke. Prej nji aradhe njerezish te medhaj te nji tjeter kalojne disa dhetevjeeare, e na sot jena tue pertype buken e mbreme kahmot, te lagun me lot e me gjak. Por s'pakut, edhe pse nuk dijme zgjidhjen e kesaj eashtje, jena te sigurt ne menyre apofatike (negative) se kah nuk duhet me shkue. Ndersa talenti i atyne qi sot kacaviren nder sofizma qesharake, esht shume me inferior sesa detyra qi i kane ve vetes: me mbrojte me edo kusht te pambrojtshmen: gjuhen e unjisueme me direktiva partijet.

Ne keta pesedhete vjetet e fundit shqiptaret, me fort se kurre, jane privue prej forces se arsyes, emimi i se ciles rregullohej me dekrete shtetnore dhe ruhej mos te kalonte standardet e mediokritetit. Mbi te gjitha u mberrit qi njeriu te zdeshej prej nji karakteristike esenciale: te hiqte dore perfundimisht prej shkendijes se mbrame te krenise qi me pase nji opinion personal, nji mendim te pamvarun e pse jo edhe te kundert me ate te tjereve.

Ne kete menyre u predikue edhe ideja e shtetit, jo si nji mjet qi i sherben shoqnes, por si nji lak qi perhere e me fort shterngohet ne fyt te njeriut, si nji qellim ne vete qi me dekrete vendos te ardhmen e individit e te kolektivit, te artit e te gjuhes, te kenjes e te asgjasimit total.

Kjo ishte ideja qi u krijue per shtetin, nji ide pa vertetse, e cila i shtyni shqiptaret me shkaterrue, sapo iu dha mundesia, vete shtetin e jo idene e gabueme rreth tij. Kjo gja ndodh tashti me gjuhen, pranohet me mire me prishe gjuhen sesa me hjeke dore prej nji ideje te lindun ne kryet e atyne qi deshten me e pa boten ne prizmin e vorfen e opak te unjisimit siperfaqsor e te dhunshem. Kjo esht e keqja e njerzve qi jane mesue me kene "raja", me kene te shtypun, e mendojne qi bota ndryshon vetem tue djege e tue vjedhe, e jo tue ndryshue vetveten nepermjet ideve qi i prejne njerezimit.

Te fillojme pra me konsiderue, te lire prej ketyne vjeteve propagande komuniste e post‑komuniste, demokrate e pseudo‑demokrate, qi gjuha e unjisueme nuk esht nji tabe, nuk esht nji realitet qi na e ka lane as Pirroja i Epirit e as Skenderbeu, esht thjesht nji mbeturine e pseudo‑shkences enveriane e staliniste. Gjuha e unjisueme, tash 30 vjet u randon jo gegeve dhe Gegnes, por vetem atyne qi e duen lirine e mendimit e qi s'pranojne idete e gatueme prej te tjereve, sidomos prej atyne qi idete i perftojshin ne llomshten e mbrendshme ku mungesa e shpirtit tkurrte edo t'mire natyrale. Te mendojme per nji ease se gjuha e unjisueme esht nji semundje qi i ka ra toskenishtes e gegnishtes, e na e dina qi semundja nuk esht gjendja jone normale. Mos t'harrojme se prej semundjet edhe mund te vdiset, ashtu sie mund te jetohet te gjymtuem dhe te sakatuem per tane jeten.

Gjuha shqipe esht murose me zi se Rozafa per me ndertue keshtjellen e mizorise e te paditunise se verbet njerezore, per te krijue dieka me te cilen diktatura do te mund te mburrej para brezave te ardhshem. Diktatura, kjo shfaqje e pereudnueme e njerezimit, qi perjashton edo krijimtari pozitive e te vetvetijshme (spontane), kerkoi me murose trashigimine me te bukur qi populli jone pat arrite me peshtue si prej otomaneve, ashtu edhe prej sllaveve e grekeve: gjuhen shqipe, toske e gege bashke, te pandashme e te dallueshme njiheresh, ashtu sie jeton edhe sot ne popull.