Kongresi i Manastirit, që u mbajt më 14-22 nëntor 1908, përbënte ngjarjen më të madhe në gjithë historinë e deriatëhershme të gjuhës shqipe. Ai vuri rregull në laryshinë grafematike që karakterizonte shkrimin shqip dhe hapte horizonte për zhvillimin dhe kultivimin e gjuhës në të gjitha aspektet. Ai u quajt ndryshe edhe Kongresi i Alfabetit.
Por, a e justifikoi këtë emër? Pjesërisht po, ndërsa në një kuptim të rreptë shkencor nuk e justifikoi. Ai vendosi përdorimin e dy alfabeteve: Njërin mbështetur në shkronjat latine dhe një tjetër mbështetur gjithashtu në shkronjat latine, por të plotësuar me disa shkronja greke. Këtej rrjedh edhe ndryshimi midis tyre.
Ndërsa tek njëri alfabet përdoreshin kombinime dyshkronjëshe për të pasqyruar një «tingull», tek tjetri nuk përdoreshin kombinime të tilla. Problemi do të quhej i zgjidhur, në qoftë se do të ishte miratuar një alfabet i vetëm. Organizatorët dhe delegatët e Kongresit i njihnin problemet që lidheshin me të shkruarit e shqipes. Ata synonin të jepnin një zgjidhje praktike gjalluese.

Por tradita ishte kaq e fortë, saqë nuk mund të kalohej pa vështirësi të mëdha në një alfabet të vetëm. Parimi i pranuar nga të gjithë ishte kriteri i përkimit të një tingulli me një shkronjë. Kjo, besojmë, është arsyeja kryesore që alfabeti i propozuar nga Shoqëria e Stambollit u rezistoi kritikave.

Kongresi i Manastirit duhej të zgjidhte në thelb debatin për alternativën midis zgjidhjes teorike dhe zgjidhjes praktike, midis versionit të Shoqërisë Stambollit (dhe Sofies) dhe versionit të Shoqërisë «Bashkimi» (dhe «Agimi»).

Autoritetin më të madh në Kongres e kishte Shoqëria e Stambollit (ose Shoqëria e të Shtypurit Shkronja Shqip). Rreth saj ishin mbledhur emra të shquar të Rilindjes Kombëtare Shqiptare, shumica e të cilëve e kishin prejardhjen nga jugu dhe kishin marrë një kulturë greke. Duke përdorur fillimisht alfabetin grek, Shoqëria e Stambollit, dhe sidomos Jani Vretoja, përveç të tjerash, tërthorazi i atribuonte shqipes atë prestigj të nënkuptueshëm që kishte edhe greqishtja. Përdorimi i dyshkronjëshave, parimisht, nuk u pëlqye nga shumica e pjesëmarrësve të Kongresit të Manastirit.

Kongresi i Manastirit nuk arriti të miratonte përdorimin e një alfabeti të vetëm. Në këtë kuptim, ai nuk e zgjidhi përfundimisht çështjen e alfabetit. Por atë e zgjidhi koha. Gradualisht, alfabeti me shkronja greke u hoq nga përdorimi dhe u përdor vetëm alfabeti latin. Arsyet e mënjanimit të alfabetit të Shoqërisë së Stambollit janë të ndryshme. Ai mund të ishte më i pasur në grafema, por kishte karakter koherent, dhe veç kësaj nuk ishte ekonomik. Alfabeti i shoqërive «Bashkimi» dhe «Agimi» kishte më pak grafema, por kjo nuk tregonte varfëri; ai ishte më ekonomik dhe më i zhdërvjellët.

Kongresi i Manastirit u mbajt më 1908-n, pikërisht katër vjet para shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë (1912). Ende nuk ishte formuar shteti shqiptar, autoriteti i të cilit mund të përdorej edhe në Kongres për të përfunduar në një zgjidhje të vetme. Në Kongresin e Manastirit u vendos që të mblidheshin edhe një herë pas tre vjetësh (më 10.02.1910) për të diskutuar përsëri për çështjen e alfabetit.

Por ai kongres nuk u rimblodh kurrë. Jemi të prirur të mendojmë se, po të rimbahej një kongres, sidomos në kushtet e ekzistencës së shtetit shqiptar, do të merrej vendim vetëm për një alfabet, dhe ai do të ishte që në fillim alfabeti latin.

Megjithëse alfabeti i propozuar nga shoqëria e Stambollit u mënjanua nga përdorimi, ai la gjurmët e veta tek alfabeti që përdorim sot dhe ndihmoi në krijimin e një keqkuptimi të madh historik. Të dy alfabetet e miratuara nga Kongresi i Manastirit kanë nga 36 shkronja. Në të vërtetë, vetëm alfabeti i Shoqërisë së Stambollit paraqitet si kryesor, pasi në të çdo foneme («tingulli») i korrespondon një grafemë («shkronjë»).

Alfabeti i Shoqërisë së Stambollit ka tridhjetë e gjashtë grafema, ndërsa alfabeti i Shoqërisë «Bashkimi» ka më pak. Këtu nuk zbatohet parimi «një tingull-një shkronjë». Një pjesë e shkronjave tek alfabeti latin i Kongresit të Manastirit përbëhen nga dy grafema (dh, gj, ll, nj, rr, sh, th, xh, zh). Në këtë kuptim, Kongresi i vendosi të dy alfabetet në një rol korrelativ, ku të dy alternonin rolin referent dhe rolin shpjegues. Kështu, dyshkronjëshat në alfabetin pastërtisht latin, luajnë një rol shpjegues, por emërtohen “shkronja” në një vështrim praktik, sepse shënojnë një «tingull».

Nga kjo pikëpamje, alfabeti i Shoqërisë «Bashkimi» (dhe «Agimi») e përmbush plotësisht kriterin «një tingull-një shkronjë». Në këto rrethana duhet krijuar një bindje eufemike se nuk qëndron më poshtë se alfabeti i Shoqërisë së Stambollit (dhe Sofies), në të cilin çdo fonemë përkon me një grafemë dhe anasjelltas, çdo grafemë me një fonemë.

Parë në këtë prizëm, mund të thuhet se Kongresi i Manastirit mori në shqyrtim në thelb çështjen e njësimit të sistemit shkrimor. Formalisht, çështja e alfabetit nuk u zgjidh në mënyrë të plotë, përderisa u pranuan dy alfabete. Koha nga Kongresi i Manastirit deri në fund të Luftës I Botërore (1918), kur mbeti në përdorim alfabeti thjesht latin, mund të quhet periudhë kalimtare, në të cilën u përdorën dy alfabete.

Me kalimin e viteve, pasi alfabeti pastërtisht latin u pranua si i vetmi, domethënë pasi kaloi nga roli shpjegues në zgjedhjen e vetme, nuk pati asnjë deklarim zyrtar nga ndonjë autoritet përkatës për këtë çështje, nuk u mbajt më kurrë ndonjë kongres në lidhje me të. Prej sa shkronjash përbëhej më në fund alfabeti i shqipes? U pranua ajo listë e Kongresit të Manastirit me shkronjat latine dhe u interpretuan si shkronja të veçanta edhe dyshkronjëshat. Pra, së bashku me to, alfabeti shqip rezultonte me 36 shkronja.

Alfabeti shqip, ku do të përfshiheshin edhe dyshkronjëshat, pasqyronte përmbledhtas gjithë inventarin fonetik të shqipes. Kongresi i Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe (20-25 nëntor 1972) mund të ishte një rast i përshtatshëm për të diskutuar solemnisht edhe një herë për çështje të alfabetit shqip dhe për të ndrequr gabimin historik.

Por ky rast nuk u shfrytëzua. Asnjë diskutim nuk u bë më për këtë problem. Rezerva për sistemin shkrimor të shqipes janë bërë, por ato janë përqendruar më shumë tek ana funksionale e tij, d.m.th., sa i aftë është ai për të pasqyruar në mënyrë adekuate ligjërimin shqip. Është vlerësuar zakonisht pozitivisht, por janë bërë vërejtje për raste problematike.

Sot, pas një shekulli nga Kongresi i Manastirit, mendojmë se ka ardhur koha që e vërteta të vihet në vend. Të hiqen përfundimisht dyshkronjëshat nga lista e alfabetit dhe të mbeten vetëm grafemat.

Alfabeti i një gjuhe përmbledh inventarin e grafemave dhe jo të fonemave të saj. Grafema përbën njësinë më të vogël të shkrimit, e cila karakterizohet nga integriteti dhe paraqitet si një tërësi e paanalizueshme. Asnjë alfabeti nuk i kërkohet të pasqyrojë gjithë sistemin fonetik të një gjuhe. Ai përmbledh inventarin e grafemave të një gjuhe. Ky është kuptimi i alfabetit në të gjitha gjuhët e kultivuara.

Për të përshkruar sistemin grafematik të një gjuhe, nuk nisemi nga fonetika, por nga shenjat grafike që disponon ajo gjuhë. Po të qe ndryshe, në qoftë se f.v., do të llogariteshin si shkronja të veçanta të gjitha kombinimet e shenjave që pasqyron një fonemë, atëherë gjendja në ato gjuhë do të paraqitej ndryshe. Ashtu si çdo drejtshkrim nuk mund të ketë veçse karakter fonologjik (të mbështetet mbi parimin fonologjik), po ashtu edhe çdo alfabet duhet të ketë karakter grafematik (të mbështetet mbi parimin grafematik).

Kjo është arsyeja që përbërja e alfabetit të shqipes duhet rregulluar. Veçse e bëjmë të qartë dhe e themi në mënyrë të prerë se diskutimin për përbërjen e alfabetit e ndajmë nga diskutimi për drejtshkrimin. Nuk vëmë, pra, në dyshim, sistemin shkrimor të shqipes. Kështu, inventari grafematik i shqipes përbëhet jo nga 36 «shkronja», por nga 27 grafema, të cilat janë: a, b, c, ç, d, e, ë, f, g, h, i, j, k, l, m, n, o, p, q, r, s, t, u, v, x, y, z. Ky është edhe alfabeti i saj.

Të ashtuquajturit dyshkronjësha (dh, gj, ll, nj, rr, sh, th, xh, zh) nuk mund të kenë vend në alfabet, pasi ata janë të analizueshëm në dy grafema të tjera. Ndër to, grafema e parë është themelore, ndërsa e dyta luan rolin e një shenje diakritike. Në këtë rol dalin grafemat h (4 herë) dhe j (2 herë), të cilat qëndrojnë pranë grafemës bosht dhe nuk lidhen me të me asnjëmjet lidhës (ligaturë). Në dy raste të tjera (tek ll-ja dhe rr-ja) rolin diakritik e luan dyfishimi.

Për sa i përket ë-së dhe ç-së, e para me dendurinë më të lartë të përdorimit dhe e dyta me denduri të ulët, ato duhen përfshirë në alfabetin e shqipes, sepse, pavarësisht se përmbajnë shenja diakritike, janë të paanalizueshme në dy grafema. Në praktikën e sotme shkrimore është dukuri e rëndomtë që ë-ja, kur përdoret si shkronjë e madhe ose në funksion numërimi, të neutralizohet shpesh me e-në. Shkronja ç mund të neutralizohet me c-në vetëm kur përdoret në funksion numërimi.

Sigurisht, ka edhe raste ligjërimore numërimesh, ku përfshihen përveç ç-së dhe ë-së edhe dyshkronjëshat, të cilat, megjithëse të justifikueshme, nuk mbeten të pakritikueshme. Numërimi si veprim i kalon caqet e një kuptimi të ngushtë gjuhësor, ai duhet të paraqitet i njësuar në një plan më të gjerë ndërkombëtar.

Kjo parakupton përdorimin e shkronjave të alfabetit me funksionin e simboleve të numërimit. Në këtë rast përdorimi i shkronjave të një modeli alfabetik duhet të jetë i njësuar në plan ndërkombëtar, domethënë, kur si simbole numërimi përdoren shkronjat latine, ato duhet të kenë të njëjtën vlerë në të gjitha gjuhët që përdorin alfabetin latin

Edhe gjuhë të tjera, shumë ose pak të njohura, përdorin dyshkronjësha, por nuk i përfshijnë këto në inventarin e alfabetit të tyre. P.sh., në anglishte s-ja dhe h-ja shënojnë fonemën /š/ [?], por nuk ka shkronjë të veçantë sh.

Një tjetër problem që nuk mund të anashkalohet është ai i grafemës së huaj W, e cila praktikisht përdoret rëndom në stilin shkencor, por edhe në atë publicistik. Sot, 100 vjet pas Kongresit të Manastirit, kur kultura shqiptare ka arritur një nivel të pakrahasueshëm me të kaluarën, kur kontaktet kulturore me botën janë shtuar e thjeshtuar, kur anglishtja, frëngjishtja, gjermanishtja etj., po mësohen nga një masë e madhe njerëzish, mendoj se ka ardhur koha që asaj t’i njihet qytetaria në sistemin grafematik të shqipes. Të pranohet, pra, si fonemë e shqipes W-ja, me vërejtjen se ajo përdoret në fjalë të huazuara.

Njohja e alfabetit të shqipes me këtë trajtë ndihmon për të kuptuar qartë sistemin e saj shkrimor, i cili paraqitet i thjeshtë, praktik dhe ekonomik. Ai sugjeron një pavarësi nga sistemi fonematik, që haset në të gjitha gjuhët e kultivuara dhe çliron gjuhësinë nga interpretimi filologjik i dukurive fonetike.

Më në fund, do të ndihmojë që nxënësit ta kuptojnë më mirë realitetin gjuhësor të shqipes. Një nga pikat më të rëndësishme të studimit të sistemit shkrimor në gjuhën shqipe, merr rëndësi të veçantë sidomos për nxënësit e klasës së parë të shkollës fillore. Nuk duhet harruar se nxënësit e klasës së parë fillore mësojnë më së pari jo alfabetin, por shkrimin dhe leximin.

Duke i njohur alfabetit të shqipes 27 grafema, aq sa ekzistojnë me të vërtetë, gjuha shqipe as varfërohet, as pasurohet. Ndreqet, megjithatë, një gabim historik, pas të cilit fshihej «fytyra» e saktë grafematike e gjuhës shqipe.